امید برومندی / مجله اینترنتی اسرارنامه 

در ادامه گفتگوهای تخصصی اسرارنامه پیرامون موضوع شهرسازی سبزوار و آسیب ها و چالش های پیش روی آن، به سراغ یکی دیگر از صاحب نظران در این زمینه رفتیم. دکتر حسین بخشی رئیس سابق سازمان نظام مهندسی سبزوار و دانشیار گروه عمران دانشگاه حکیم سبزواری. او اگرچه خود تاکید دارد که متخصص معماری و شهرسازی نیست، اما به خاطر سالها مسئولیتش در سمت های مرتبط، از جمله افرادی است که نظرات قابل توجهی در این زمینه دارد.

دکتر حسین بخشی:

من متخصص معماری و شهرسازی نیستم . دکترای مهندسی سازه دارم و دانشیار گروه عمران دانشگاه حکیم سبزواری هستم و در حال حاضر هیچ پست و مسئولیت اجرایی و سیاسی هم ندارم و از این صحبت هایم انشاالله هیچ برداشت سیاسی نمی شود و خودم  هم چون مسئولیتی ندارم راحت تر می توانم صحبت کنم.

وقتی که شما در سبزوار راه می روید، نیاز به تخصص زیادی ندارد که بفهمید اوضاع خیلی ناپسند است. از کمربند شمال که برگردید سمت جنوب را نگاه کنید منظره هایی را می بینید که متاسفانه از نظر سیما و شهرسازی واقعا جای تاسف دارد و این موضوع در همه جای شهر قابل مشاهده است. طوری است که انسان نه تنها آرامش نمی گیرد، بلکه آرامشش سلب می شود. وقتی به این ساختمان های ناهمگون از نظر ارتفاعی و پیشروی و نماسازی دقت می کنید، واقعا احساس اضطراب ناخودآگاهی در دل انسان ایجاد می شود از اینکه در یک محیط آشفته ای زندگی می کند.

این نیاز به تخصص ندارد. هر آدم عادی ای این موضوع را می فهمد و اثراتش البته ممکن است برای کسی که می فهمد، همراه با غصه و غم باشد و برای کسی که نمی فهمد در ضمیر ناخودآگاهش یک تنش و ناآرامی ایجاد شود. اینها بحث های اجتماعی و روانشناسی است که من هم زیاد اطلاع ندارم و احساسم را می گویم.

ناکارآمدی طرح جامع و تفصیلی قدیمی 

اینکه چرا به اینجا رسیدیم و کداممان چه اشتباهی کردیم و این روند تا چه زمانی قرار است ادامه داشته باشد، نمی دانم واقعا ولی یکی از مهمترین دلایلی که صرف نظر از اینکه بخواهیم کسی را متهم کنیم، می شود آن را به صورت یکی از دلایل مسلم در نظر گرفت، این است که طرح جامع و تفصیلی ما بسیار قدیمی بوده و هنوز هم بر اساس همان ها دارد اجرا می شود.

طرح های تفصیلی و جامع ما مربوط به دهه 50 و 40 است که یک مرتبه ویرایش هم شده اما عمل نشده و دارد همان قدیمی ها انجام می شود.

چشم پوشی عمدی شهرداری ها بر تخلفات ساختمانی

اگر ما بر اساس طرح های قدیمی کار می کردیم، حداکثر ارتفاع در شهر سبزوار باید 4 سقف می بود. ولی این  اتفاق نیافتاده است.  در واقع از زمانی که شهرداری ها خودگردان شدند، پایبندی به این قانون دیگر از بین رفت. چون شهرداری ها خودشان موظفند حقوق و هزینه های خودشان را در بیاورند. لذا شهرداری شهری مثل سبزوار با یک طرح جامع قدیمی با منابع بسیار محدود، ناگزیر است به کارهایی که نباید، روی بیاورد. مثلا به مالکین اجازه می دهد بیشتر از حد مجاز بسازند. البته صورت قانونیش را برای خودشان درست می کنند. در این مرحله شهرداری ساخت و سازهای متخلفانه را نادیده می گیرد و اجازه می دهد مالکی که باید حداکثر 4 سقف می ساخته، تا 9 سقف بسازد. شهرداری هم در این مرحله از کار چنین وانمود می کند که از وقوع تخلف خبر ندارد و بعد از ساخته شدن این بنا، از مالک جریمه تخلف را دریافت می کند تا یک منبع درآمدی هم برای خودش باشد.

در اینجا شهرداری خاصی را مورد نظرم نیست. همه شهرداری هایمان این تخلفات را داشته اند و در همه شهرهای کشور نیز همینطور است. شهرهای مجاور سبزوار نیز همین داستان ها را دارند. در جلساتی که من از طرف نظام مهندسی شرکت می کردم، با خبر می شدم که در استان خودمان و جاهای دیگر نیز همه این مشکلات را داشتند و حتی در سطح وزیران این گلایه مطرح است که چرا کمیسیون ماده صد شهرداری ها تراکم فروشی می کند؟ ولی متاسفانه انگار در سبزوار این پدیده خیلی تشدید شده است.

حتی آقای سالاری همشهری خودمان در شورای شهر تهران نیز همیشه این گلایه ها را دارد. تراکم فروشی ها یکی از راه های اصلی تأمین بودجه شهرداری ها است. ولی در خیلی از شهرها این را ضابطه مند کرده اند .مثلا در مشهد نیز چنین کاری هست و به هر منطقه ای که بروی آنچه که مجوز صادر می شود با چیزی که ساخته می شود و در طرح تفصیلیشان آمده، متفاوت است. ولی همین هم قاعده و قانون پیدا کرده. مثل سبزوار نیست که در یک خیابانی ساختمان ویلایی داریم، 4طبقه داریم، 12 طبقه هم داریم. این هرج و مرج یک مقدار منحصر به سبزوار است و در بعضی دوره ها هم متاسفانه از جانب شهرداری ها یک مقدار بی توجهی شد به این قضیه و توافقاتی انجام شد و مجوزهایی صادر گردید که بعضا هنوز  شروع به کار نکرده اند و ممکن است پس از این شروع به کار کنند. یعنی در دو دوره اخیر شهرداری این طور مجوز ها را صادر نکرده ند. ولی باز اگر دیدید ساختمان بلندی در جایی از شهر سبز شد، شاید آن هایی است که مجوزهایش از قبل بوده است.

 بعضی دیگر هم تخلف می کنند و کارشان به کمیسیون ماده 100 کشیده می شود که متاسفانه خود این کمیسیون هم معضلی است و بحص مفصلی دارد.

در چندین جلسه یادم هست که پیشنهاد می دادم بیاید این را نظام مند کنیم. یعنی اگر طرح تفصیلی قدیمی است خودمان حداقل کاری بکنیم. اما یک سری معضلات و گیرهای قانونی دارد که شهرداران و مجموعه عوامل فنی شهرداری می ترسند که این قضیه را به صورت قانون در بیاورند و مثلا بگویند فلان خیابان تا چند طبقه مجاز است. شاید همینطور عرفی یک سری قوانین نانوشته ای باشد. ولی جایی مکتوب نمی کنند. زیرا اگر جایی مکتوب و زیرش را امضا کنند، فردا پایشان گیر است.

مشکلات اقتصادی مردم و شهرداری ها عامل اصلی نابسامانی های شهرسازی 

این یک بخش است و بخش دیگر هم مربوط به وضع اقتصادی مردم است. وقتی که مالکی می آید شبانه ساختمانی را بنا می کند توقعی از او نیست که استحکام را رعایت نموده، یا نمای خوبی کار کرده باشد. او هدفش فقط پوشش کردن یک سقف و تأمین یک فضایی است که نامش خانه باشد. او اصلا دغدغه اش این نیست که نما چیست و چگونه منظر شهر را به هم نزند؟ او دغدغه اش در سطح نیازهای اولیه است. بنابراین از او نمی توان توقعی داشت. و تا اجرائیات شهرداری به خودش بیاید متوجه می شود که باز دوباره یک ساختمانی ایجاد شده که نه نمای آن در شأن است نه مسائل ضروری ترش رعایت شده است. حتی مسائل اولیه شهرسازی و ایمنی آن رعایت نشده است.

به نظر من در این تجربه ای که طی این چند سال به دست آورده ام، دلیل اول و شاید تنها دلیل این به هم ریختگی ها در ساخت و سازهای شهری مسائل اقتصادی است. که یک بخش آن به مردم و یک بخش دیگر هم به شهرداری برمی گردد.

ما باید شهر را در یک سری از مناطق توسعه داده و اجازه دهیم آن مناطق رشد کنند. چه دلیلی دارد که در بعضی مناطق مسکونی شهری همچون سبزوار مثل عظیمیان و ابن یمین قیمت زمین های مسکونی متری 6 و حتی 7 میلیون تومان باشد؟ این به خاطر این است که ما بارگذاری زیادی در آن مناطق کرده ایم.

شهرداری ها باید از دوره های گذشته ظرفیت هایی را برای توسعه شهر به وجود می آورده و از این حالت متمرکز خارج می کردند. یک جاهایی را نیز به بلندمرتبه سازی  اختصاص می دادند. اشکالی ندارد که زمین های آنجا هم گران بشود. اما از همان اول بگویند این بافت برای بلندمرتبه سازی است.

مثلا توحید شهر را در نظر بگیرید قرار بود یک منطقه ویلایی نشین بشود. به غیر از بعضی از مناطقش که آپارتمانی هم بود، قرار بود عمدتاً ویلایی باشد. این را یک مدتی خیلی خوب و سفت و سخت ایستاده بودند رویش و اجازه تخلف نمی دادند. اما الان این هم دارد خراب می شود و در کوچه های خیلی باریک دو طبقه و سه طبقه می سازند. البته جدیت و سخت گیری در اینجا بیشتر است.

هستند دوستانی که در شهرداری و توحید شهر فکر های خوبی دارند ولی عملیاتی شدنش به دلیل مسائل اقتصادی و مالی شاید خیلی نزدیک نباشد. وگرنه من با مهندس دولت مدیر منطقه توحید شهر که صحبت می کردم فکر های خوبی برای ویلاسازی در توحید شهر داشت. یا فازهایی که هنوز خیلی ساخت و سازهای بی رویه انجام نگرفته. من نظرم این است که نمی توانیم مشخصا همه را سوق بدهیم و بگوییم فقط بروید در این منطقه ویلاسازی کنید. تا وقتی که این ها وارد طرح هایمان نشود به صورت قانونی مشکلمان حل نمی شود.

بنابراین ما اول باید ظرفیت های قانونی خود را اصلاح کنیم. بعد از آن اگر این ظرفیت ها را درست کردیم و موقعیت هایی را برای مرتفع سازی و ویلا سازی در طرح تفصیلی فراهم آوردیم، آن وقت محکم پایش بایستیم که باید همین اجرا شود. اما زمانی که ما طرح تفصیلی مان اجازه نمی دهد و از آن طرف شهرداری هم به درآمدش نیاز دارد، مجبور است تخلفات را نادیده بگیرد و بعد بیاید به کمیسیون ماده 100 و به ظاهر مسیرهای قانونی آن را درست کنند که هیچ کس مسئولیتی بر عهده اش نباشد اما خروجی و نتیجه کار همین وضع آشفته ای می شود که می بینیم.

تصمیمات کمیسیون ماده 100 علیه اصول شهرسازی در ایران

کمیسیون ماده 100 از این جهت معضل شده است برای شهرسازی ما در همه شهرهای کشور. این کمیسیون معمولا با یک نماینده از فرمانداری، یک نماینده از دادگستری و نماینده ای از شهرداری و شورای شهر تشکیل می شود. هیچ کدام از این ها، آدم های فنی نیستند . آدم های حقوقی و سیاسی و اجتماعی هستند ولی فنی نیستند که به مباحث شهرسازی اشراف داشته باشد. اینها فقط دغدغه شان این است که مشکلی پیش نیاید. آقای آخوندی وزیر سابق راه و شهرسازی صراحتا تأکید کرده بود که حتی اگر کمیسیون ماده 100 هم تایید کرد این خلاف قانون است اما قوانین ما اینطوری است که نمی دانیم کجا سر و تهش را پیدا کنیم؟ واقعا نمی دانم کمیسیون ماده 100 که چنین قضاوتی می کند و به ساخت و سازهای دارای تخلف مجوز می دهد، کجا مسئولیت تصمیامتش را می پذیرد؟ تازه  کمیسیون ماده 100 هم اگر رای تخریب بدهد، در گام بعدی مالک به دیوان عالی شکایت می کند و آنجا معمولا رأی تخریب را باطل می کنند.  البته داخل پرانتز بگویم که الان یک مقدار اوضاع بهتر شده است و دارند جدی تر و فنی تر به قضیه نگاه می کنند.

اما در کل نطفه این اشکالات در شهرسازی ما از جایی است که از همان ابتدا شهرداری نمی تواند محکم بایستد، چون اگر محکم بایستد آخر ماه نمی تواند حقوق کارمندانش را بدهد. تقصیر هیچ شهرداری هم نیست و پای کسی نوشته نمی شود. اصلا ذات سیستم این را می طلبد. زیرا شما که چند هزار پرسنل داری اگر حقوقشان را نتوانی بدهی، معضل اجتماعی پیش می آید و وقتی پای معضل اجتماعی در میان باشد، سیما و منظر شهری قربانی آن می شود.

این پدیده از زمانی که شهرداری ها خودگردان شد پیش امد. قبلا شهردار را وزیر کشور حکم می زد و منتصب می کرد و پول و حقوق کارمندان شهرداری را نیز دولت می پرداخت و شهرداری ها خودشان صرفا موظف به تأمین بودجه حقوق کارکنانشان نبودند. ولی زمانی که خودگردان شدند متاسفانه یکی از روش ها و شاید اولویتشان برای درآمدزایی همین روش تراکم فروشی شد.

نقش و جایگاه سازمان نظام مهندسی

وظیفه اصلی سازمان نظام مهندسی نظارت بر حسسن انجام کار مهندسان این سازمان است نه نظارت بر حسن انجام کار ساختمان. یعنی اینکه مشخص کند آیا یک مهندس وظایفش را درست انجام داده است، یا نه؟

مثلا یک مهندس ناظر وظیفه اش این است که در چند مرحله از ساختمان های در حال احداث بازدید کند و گزارش بازدیدش را به شهرداری ارائه کند. پس او نماینده شهرداری است برای بازدید از یک ساختمان و اینکه گزارش بدهد آیا بتون این ساختمان به خوبی ریخته شده است یا نه؟ آرماتورهاش درست انجام شده یا نه؟ طبق نقشه پیش رفته است یا نه؟ در واقع نظام مهندسی وظیفه اش این است که کنترل کند مهندسان گزارشاتشان را داده اند یا نه؟

 مهندسین هم چند دسته اند . مهندس عمران، معماری، مکانیک و برق.

مهندسان ناظر فقط می توانند گزارش تخلف بدهند و مهندسان ناظر و سازمان نظام مهندسی هیچ گونه اهرم اجرایی برای توقف کار ندارند. در واقع مهندسین بازوی نظارتی شهرداری هستند.

اکنون معاون فنی شهرداری آقای احمدی روی مباحث فنی و ایمنی حساس است. اما دوره هایی داشتیم که کاملا همه چیز رها بود.

البته تصمیمات یک مقداری سلیقه ای هم می شود. اینکه چه شهرداری روی کار باشد و چه طرز فکری داشته باشد هم تاثیرگذار است.

تصمیماتی که در سبزوار گرفته می شود خیلی تصمیمات تخصصی نیست. بلکه خیلی وقت ها هیئتی نظر می دهند. و نمی نشینند سبک و سنگین بکنند که کجا این کار را بکنیم و کجا نکنیم؟

زمانی که در دولت قبلی قرار شد مسکن مهر در سبزوار ایجاد شود دقیقا خاطرم هست جلساتی در فرمانداری بود که من به عنوان مخالف این شیوه کار بودم. چندین مرتبه هم بیان کردم اما دیدم چپ چپ به من نگاه می کردند.

سبزوار نیاز زیادی به مرتفع سازی ندارد

من معتقدم در خود شهر سبزوار شاید بعضی مناطق الان ظرفیت مرتفع سازی داشته باشد. اما حق با آن کسی است که در آن کوچه از قدیم دارد زندگی می کند و از اول هم به او گفته اند اینجا ویلایی است. ما حق نداریم آرامش آنان را به هم بزنیم و کنارش یک برج 10 طبقه علم کنیم. او خرج کرده که ارامش داشته باشد. این آشتفگتی هاست که اذیت می کند.  به نظر من بالای همین کمربند شمال می شود جاهایی را برای مرتفع سازی تعریف کرد. یا قسمت هایی مثل پارک موتوری شهرداری که الان دارد جمع می شود برای مرتفع سازی خوب است. ما باید چند نقطه برای مرتفع سازی در نظر بگیریم. و واقعیت هم این است که شهر ما آنقدر نیاز و پتانسیل مرتفع سازی را ندارد. چه بسا خیلی از اینها کاذب است و اگر زیرساخت ها برای ویلاسازی فراهم شود و از نظر قیمتی هم زمین ها مناسب باشد، خیلی ها به سمت ویلاسازی می روند.

ما در کشوری زندگی می کنیم که به اندازه کافی زمین داریم. من خیلی موافق با مرتفع سازی در شهری مثل سبزوار نیستم.

ما وقتی در سبزوار می رویم در طبقه 10 می خواهیم آن بالا یک لیوان آب بخوریم باید پول بدهیم یک لیوان آب را 10 طبقه ببریم بالا و باز پول بدهیم دوباره 10 طبقه برود پایین. ضمنا حریم ها به هم می خورد و مشکلات ناسازگاری های فرهنگی هم به وجود می آید.

شاید بعضی از دوستان بنا به مسئولیت هایی که دارند دیدگاه های متفاوتی داشته باشند، نه اینکه بگویم دارند رنگ عوض می کنند. ولی شاید به خاطر اطلاعات متفاوتی که دستگیرشان می شود در نتیجه نظراتشان عوض می شود. اما در هر حال هم به لحاظ مسائل فرهنگی هم مسائل اقتصادی و هم امنیت و رفاه روانی شهروندان در شهرهایی مثل سبزوار اصلا نباید خیلی به مرتفع سازی پر و بال بدهیم و دنبالش برویم. فقط باید نقاطی تعریف بشود که هر کس خیلی علاقه دارد در مجتمع های مرتفع زندگی کند برود آنجا. او هم حق دارد. ولی من که نمی خواهم در مجتمع زندگی کنم، چرا مرا مجبور کنند بروم . مجبور از لحاظ مسائل اقتصادی عرض می کنم. من دوست دارم در ویلا زندگی کنم اما وقتی زمین قیمت بسیار بالایی دارد، نمی توانم و باید بروم ناگزیر در مجتمع زندگی کنم. به هرحال باید بگذاریم مردمی که می خواهند در ویلاها زندگی آرامی داشته باشند، آن ها هم به حق خود برسند.

آینده نگری های لازم برای سجادشهر

با آماده شدن منطقه سجادشهر قرار است، در سبزوار یک منطقه جدید به مناطق شهری فعلی اضافه شود. حال باید با درس گرفتن از مشکلاتی که سر راه مناطق قدیمی تر بوده، مراقب باشیم که این منطقه جدید شهری نیز به همان مشکلات دچار نشود.

در بحث شهرسازی سبزوار، یک مسئله آسیب زننده که معمولا اتفاق می افتد تفکیک اراضی است. شما فرض بفرمایید مالکی هستید که دو سه هکتار زمین در یک جای بکری دارید که هنوز جزء محدوده شهری نبوده اما الان جزء محدوده شهری قرار گرفته. رویه نامطلوب گذشته این بوده که خود شما به عنوان مالک نقشه را به دفترهای روبه روی شهرداری (که البته این یک اصطلاح است) یا به یک بنگاه معاملات ملکی می بردی و آن بنگاه دار یک خط کش بر میداشته قواره ها را طوری طراحی و و کوچه ها را با حداقل هایی که می توانسته در می آورده تا زمین کمتری پِرت شود و شما بیشترین سود را ببرید و فقط به همین موضوع دقت داشته است. بعد همین نقشه را به دیوار بنگاه می زده و شروع می کرده به فروش این ها. بعد این زمین تک مالک، 100 مالک پیدا می کرده و ساخت و سازها آغاز می شده و10 سال و 20 سال آینده می بینیم کوچه ظرفیت ندارد و جواب نمی دهد و بدین ترتیب یک معضل اساسی برای شهرسازی و شهرداری ایجاد می شده زیرا اصلا کار به صورت اصولی انجام نگرفته است.

در شهرک های فعلی مثل شهرک توحید نیز هر کسی متوجه می شود که کوچه بندی و گذر بندی آن مطلوب نیست. من نمی دانم گذربندی های سجادشهر بر چه مبنایی انجام می شود. آیا یک مشاور وارد ماهر روی آن کار کرده یا اینکه نه در بنگاه تقسیم شده یا نه با هماهنگی متخصصان و کارشناسان بوده است؟ من اگر جای مسئولین تصمیم گیر بودم حتما یک بازنگری و دقت بیشتری انجام می دادم که احیاناً سجادشهر به سرنوشت توحید شهر از نظر گذربندی ها و معابرش دچار نشود. هر محله ای که درست می شود یک سری ضوابط دارد که متخصصان شهرساز باید رویش بنشینند و فکر کنند. در مورد توحید شهر اگر هم این ضوابط مد نظر بوده، به نظر من مشاور کوتاهی کرده است.

کوچه پس کوچه پیوندها

کلیک کنید: